Rak gruczołu krokowego stał się chorobą cywilizacyjną. Przebieg tej choroby jak i innych chorób cywilizacyjnych, przybiera coraz częściej postać przewlekłą, dzięki dużym możliwościom jej leczenia.

Rak gruczołu krokowego został uznany za jeden z największych problemów medycznych. W Europie jest najczęstszym nowotworem litym rozpoznawanym w 214 przypadkach na 1000 mężczyzn, przewyższając liczbę rozpoznawanych nowotworów płuc i jelita grubego. Rak gruczołu krokowego jest drugą co do częstości przyczyną zgonów spośród chorób nowotworowych u mężczyzn. Ponadto, od roku 1985, odnotowuje się niewielki wzrost liczby zgonów z powodu raka gruczołu krokowego w większości krajów, nawet w tych, gdzie rak gruczołu krokowego nie występuje często. Faktem jest, że choroba ta występuje najczęściej wśród starszych mężczyzn. Z tego powodu jest istotnym problemem medycznym w krajach rozwiniętych. Stanowi około 15% nowotworów rozpoznawanych wśród mężczyzn, a w krajach rozwijających się, nowotwór ten to odpowiednio 4%. Należy podkreślić znaczne zróżnicowanie pomiędzy regionami w zapadalności na raka gruczołu krokowego.

W Szwecji, gdzie przewidywany czas życia jest długi, a prawdopodobieństwo uzależnienia nałogu tytoniowego niewielkie, stopień prawdopodobieństwa wykrycia raka gruczołu krokowego w 2004 roku stanowi 37% wśród wszystkich nowo wykrytych nowotworów u mężczyzn.

Czynniki odpowiedzialne za rozwój raka gruczołu krokowego nie zostały jeszcze dobrze poznane, jednak zidentyfikowano kilka z nich. Trzy najważniejsze czynniki ryzyka rozwoju raka gruczołu krokowego to: podeszły wiek, pochodzenie etniczne, czynniki dziedziczne.

Ryzyko rozwoju raka prostaty u mężczyzn, których krewni pierwszego stopnia zachorowali na ten nowotwór, jest dwukrotnie większe od ryzyka występującego u mężczyzn, których krewni nie chorują lub nie chorowali na raka gruczołu krokowego. W przypadku mężczyzn mających co najmniej dwóch krewnych pierwszego stopnia chorujących na ten nowotwór ryzyko jest 5-11 krotnie większa niż u pozostałych.

Prawdziwa postać dziedziczna raka gruczołu krokowego występuje u niewielkiej grupy chorych (około 9% wszystkich raków stercza). Rozpoznaje się ją, jeżeli nowotwór występuje u więcej niż 3 krewnych lub co najmniej dwóch, u których rak powstał w młodym wieku (przed 55 rokiem życia). Dziedziczny rak gruczołu krokowego zwykle rozpoznaje się 6-7 lat wcześniej niż niedziedziczne. Poza tym, nie różnią się one w inny sposób.

W USA i Europie Północnej odnotowujemy dużą zapadalność na raka gruczołu krokowego, małą natomiast w Azji Południowo-Wschodniej. Ryzyko zachorowania na raka gruczołu krokowego zwiększy się, jeżeli Japończyk przeniesie się z Japonii na Hawaje, a jeżeli zamieszka w Kalifornii, ryzyko to zbliży się do ryzyka charakterystycznego dla Amerykanów. Spostrzeżenia te wskazują, że czynniki środowiskowe (zewnątrzpochodne) sprzyjają przemianie tzw. postaci utajonych raka gruczołu krokowego w postaci klinicznie jawne.

Czynniki takie jak dieta, wzorce zachowań seksualnych, spożycie alkoholu, ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe i narażenie na czynniki zawodowe wymienione były wśród możliwych czynników etiologicznych raka gruczołu krokowego. Z kolei czynniki dietetyczne/żywieniowe, mogące wpływać na rozwój choroby to całkowite spożycie kalorii, ilość tłuszczów w diecie, spożycie gotowanego mięsa, składników mikroodżywczych i witamin (karotenoidy, retinoidy, witaminy C, D i E), spożycie warzyw i owoców, składników mineralnych (wapnia, selenu).

Podsumowując, należy stwierdzić, że czynniki dziedziczne mają istotny wpływ na ryzyko powstania raka gruczołu krokowego, a ryzyko to ponadto modyfikowane jest przez uwarunkowania środowiskowe (tryb życia, nawyki żywieniowe). Podstawowymi narzędziami diagnostycznymi pozwalającymi rozpoznać raka gruczołu krokowego są: badanie gruczołu palcem przez odbytnicę, oznaczenie stężenia swoistego antygenu sterczowego (PSA) w surowicy krwi oraz ultrasonografia przez odbytnicza.

Ostateczne rozpoznanie stawia się na podstawie obecności gruczolakoraka w wycinkach stercza pobranych metodą biopsji rdzeniowej lub w preparatach pooperacyjnych. Badanie histopatologiczne (mikroskopowe) pozwala na określenie stopnia złośliwości guza i zasięgu nowotworu. Dalsze oznaczenia poziomu PSA nie są konieczne u mężczyzn mających więcej niż 75 lat i z wyjściowym poziomem mniejszym lub równym niż 3 ng/ml, w związku z niewielkim ryzykiem zgonu z tego powodu. Postępowanie terapeutyczne w przypadku raka gruczołu krokowego, nawet klinicznie ograniczonego do stercza, staje się coraz bardziej złożone z powodu różnych możliwości terapeutycznych, które wykazują podobną skuteczność onkologiczną, natomiast znacznie różnią się działaniami niepożądanymi zależnymi od sposobu leczenia.

Udoskonalenie techniki chirurgicznej oraz technik napromieniowania doprowadziło do poprawy skuteczności leczenia radykalnego oraz zmniejszenia ryzyka powikłań w tym względzie. Niemniej, pomimo tych osiągnięć, nadal istnieje istotne ryzyko nawrotu raka po leczeniu radykalnym. Odsetek chorych, u których w okresie 10 lat dochodzi do nawrotu miejscowego lub do powstania przerzutów, zaczyna się w przedziale od 27% do 53% a odsetek chorych, którzy zostaną poddani leczeniu uzupełniającemu drugiego rzutu w ciągu 5 lat od leczenia radykalnego wynosi od 16% do 35%. U chorych obserwowanych przez co najmniej 5 lat nigdy nie doszło do nawrotu raka bez towarzyszącego wzrostu PSA. Przed zastosowaniem rozbudowanej diagnostyki w przypadku wzrostu PSA po leczeniu radykalnym, chorych należy zaliczyć do grupy kandydatów do leczenia ratunkowego lub do grupy Pacjentów wymagających leczenia systemowego.

Badania dodatkowe należy wykonywać wówczas, gdy ich wyniki przełożą się na odpowiednie decyzje terapeutyczne.

Jerzy Siekiera

Oddział Kliniczny Urologii Onkologicznej

Centrum Onkologii im. prof. F.Łukaszczyka w Bydgoszczy