Dr n. med. Maciej Pysz o radioterapii gruczołu krokowego
Blog Archives
Dr n. med. Maciej Pysz – specjalista 2. stopnia w dziedzinie radioterapii onkologicznej, obecnie pracuje na stanowisku Ordynatora Oddziału Radioterapii w Beskidzkim Centrum Onkologii – Szpitalu Miejskim w Bielsku-Białej opowiada o radioterapii gruczołu krokowego
PubliczneCentraOnkologii: W jakich przypadkach stosuje się metodę leczenia radioterapią u chorych na nowotwór?
Dr n. med. Maciej Pysz: Radioterapia to leczenie używające dużych dawek promieniowania jonizującego w celu zniszczenia komórek nowotworowych. Promieniowanie jonizujące stosowane w radioterapii jest podobne w swej istocie do promieniowania stosowanego w badaniach rentgenowskich, tyle że jest stosowane w dużo większej dawce i ma większą energię.
Radioterapia w raku prostaty (rp) może być użyta jako leczenie radykalne lub paliatywne. W tym ostatnim przypadku napromienianie, w zależności od sytuacji klinicznej, może dotyczyć przerzutów z rp (zwykle do kości, czasem węzłów chłonnych jamy brzusznej, śródpiersia, przerzutów do mózgu) lub samej tylko prostaty. Radykalną radioterapię raka prostaty stosujemy u chorych z nowotworem ograniczonym do prostaty (w wyjątkowych przypadkach z przerzutami do węzłów chłonnych miednicy), w dobrym stanie ogólnym, bez współistniejących poważnych chorób. Największą korzyść z radykalnej radioterapii rp odnoszą chorzy z przewidywanym czasem przeżycia co najmniej 8 lat. Zaletą radioterapii, w porównaniu do wycięcia prostaty, jest uniknięcie operacji i zachowanie narządu, wadą – długi, zwykle kilkutygodniowy, czas leczenia. Powikłania i efekty obu metod są zbliżone, generalnie jednak osoby młodsze (do 65. roku życia) zwykle się operuje, podczas gdy osoby starsze zazwyczaj poddaje się radioterapii.
PubliczneCentraOnkologii: Na czym polega ta metoda leczenia?
Dr n. med. Maciej Pysz: W leczeniu radykalnym (z intencją trwałego zniszczenia komórek nowotworowych rp) napromieniamy prostatę z marginesem, czasem również z węzłami chłonnymi miednicy, 5 razy w tygodniu, łącznie zwykle ponad 7 tygodni. Czasem stosuje się również napromienianie uzupełniające, jeśli po wycięciu prostaty istnieją obawy, że mogły pozostać resztki tkanki nowotworowej w miejscu po usuniętej prostacie. Takie resztki zazwyczaj prowadzą do odrostu choroby, a uzupełniające napromienianie miejsca po prostacie takie ryzyko znacznie ogranicza. W leczeniu paliatywnym (z intencją jedynie osiągnięcia chwilowej poprawy, bez trwałego zniszczenia komórek nowotworowych rp) również napromieniamy prostatę z marginesem, ale czas trwania leczenia zazwyczaj wynosi od 2 do 10 dni. Nowotwory prostaty szczególnie często dają przerzuty do kości. Przy paliatywnym napromienianiu przerzutów napromienia się dane ognisko przerzutowe z marginesem, zwykle stosując od 1 do 10 frakcji. Radioterapia jest zazwyczaj bardzo skuteczna w likwidowaniu bólu kości wywołanego przerzutami.
PubliczneCentraOnkologii: Jakie wyróżniamy rodzaje radioterapii w leczeniu prostaty i czym się różnią?
Dr n. med. Maciej Pysz: Najczęściej stosuje się teleterapię, czyli napromienianie źródłami oddalonymi o kilkadziesiąt cm od skóry. Czasem używa się brachyterapii, przy której źródło promieniowania jest wprowadzone w obręb nowotworu prostaty, czasowo lub na stałe.
PubliczneCentraOnkologii: Jak długo trwa cała terapia?
Dr n. med. Maciej Pysz: Czas leczenia promieniami raka prostaty w zależności od sytuacji klinicznej może wynosić od 1 dnia do ponad 7 tygodni.
PubliczneCentraOnkologii: Czy istnieją jakieś skutki uboczne radioterapii gruczołu krokowego?
Dr n. med. Maciej Pysz: Obszar ciała poddany radioterapii oprócz komórek nowotworowych ZAWSZE zawiera też pewną ilość tkanek prawidłowych, co jest wynikiem konieczności stosowania marginesu w polu napromienianym. Margines ten musi być stosowany, ponieważ chory każdego dnia układa się trochę inaczej, ponadto w trakcie seansu radioterapii występują niekontrolowane ruchy, takie jak np. oddychanie.
Obumieranie zdrowych komórek znajdujących się w polu napromienianym prowadzi do wystąpienia powikłań w postaci odczynów popromiennych. Odczyny popromienne dzielimy na wczesne (te występujące w trakcie cyklu napromieniań) oraz późne, pojawiające się parę miesięcy, a nawet parę lat po zakończeniu radioterapii. Większość odczynów popromiennych goi się bez śladu po paru tygodniach, niektóre jednak mogą powodować trwałe uszkodzenia ciała.
Wczesne powikłania radioterapii w raku prostaty to:
- Częste oddawanie moczu
- Bóle przy oddawaniu moczu
- Biegunka
- Parcie na stolec
Późne powikłania radioterapii w raku prostaty to:
- Nietrzymanie moczu
- Krwawienia z odbytnicy
- Impotencja
- Bóle miednicy promieniujące do tyłu ud
Leczenie
Wybór strategii leczenia raka gruczołu krokowego jest uzależniony od stopnia zaawansowania nowotworu i przynależności do grupy ryzyka. Ponadto niezbędna jest ocena ogólnego stanu zdrowia (z uwzględnieniem schorzeń towarzyszących) i spodziewanej długości życia. Przy podejmowaniu decyzji konieczna jest też otwarta rozmowa z chorym, przedstawiająca dostępne metody postępowania, ich spodziewane wyniki i możliwe powikłania.
Leczenie raka stercza ograniczonego do narządu
Opcje postępowania w przypadku raka ograniczonego do narządu to:
● radykalne leczenie miejscowe (leczenie z zamiarem wyleczenia choroby; chirurgiczne lub radioterapia, u części chorych skojarzona z hormonoterapią),
● ścisła obserwacja.
Hormonoterapia jako samodzielna metoda leczenia nie jest dopuszczalna w tej grupie, z wyjątkiem chorych z dolegliwościami związanymi z nowotworem, niekwalifikujących się do radykalnego leczenia miejscowego lub niewyrażających na nie zgody.
Do radykalnego leczenia miejscowego kwalifikowani są chorzy ze spodziewanym przeżyciem ≥10 lat (≥15 lat w przypadku T1a). Brak jest danych bezpośrednio porównujących leczenie chirurgiczne i nowoczesną radioterapię, ale wyniki pośrednich porównań wskazują na podobną skuteczność obu metod.
Leczenie chirurgiczne polega na usunięciu gruczołu krokowego z pęcherzykami nasiennymi (radykalna prostatektomia). Jest to metoda zalecana przede wszystkim u chorych z grupy niskiego i pośredniego ryzyka. Operacja ta może być wykonana tradycyjnie, jako zabieg „otwarty”, metodą laparoskopową lub przy użyciu robota. Metody chirurgii małoinwazyjnej wiążą się z szybszą rekonwalescencją po zabiegu, ale ich skuteczność jest w większym stopniu zależna od doświadczenia chirurga (długa „krzywa uczenia”). U części chorych możliwe jest wykonanie prostatektomii z oszczędzeniem pęczków naczyniowo-nerwowych, odpowiadających m. in. za wzwód. Zabieg taki dopuszczalny jest u chorych z niskim ryzykiem przejścia nowotworu poza torebkę gruczołu (T1c, Gleason score < 7, PSA < 10 ng/ml) oraz jednostronnie – u chorych w stopniu T2a. W zależności od szacowanego ryzyka zajęcia przez chorobę węzłów chłonnych usuwa się też okoliczne węzły chłonne: zasłonowe, biodrowe zewnętrzne i biodrowe wewnętrzne. Najważniejsze powikłania leczenia chirurgicznego to impotencja (występująca u wszystkich chorych poddanych zabiegom bez oszczędzenia nerwów) oraz nietrzymanie moczu. Nie zaleca się rutynowego łączenia radykalnego leczenia chirurgicznego z hormonoterapią. Wyjątkiem są chorzy ze stwierdzonymi podczas operacji przerzutami w węzłach chłonnych.
Radykalna radioterapia raka gruczołu krokowego może być zastosowana w postaci napromieniania wiązką zewnętrzną lub brachyterapii. Możliwe jest też łączenie obu tych metod.
● Napromienianie wiązką zewnętrzną jest prowadzone za pomocą wysokoenergetycznych wiązek promieniowania, w większości przypadków wytwarzanych przez przyspieszacze liniowe. Główną zasadą współczesnej radioterapii jest dopasowanie kształtu wiązek promieniowania do kształtu napromienianego obszaru. Podstawową techniką, która to umożliwia jest radioterapia konformalna oparta na planowaniu trójwymiarowym. Obecnie w bardzo wielu ośrodkach stosuje się napromienianie z modulacją intensywności wiązek (IMRT), umożliwiające lepsze oszczędzenie okolicznych tkanek zdrowych i poprzez to – pozwalające na podwyższenie dawki radioterapii. Metody pozwalające na osiągnięcie jeszcze lepszego „dopasowania” wiązek promieniowania, takie jak radioterapia stereotaktyczna czy napromienianie wiązką protonową są przedmiotem badań klinicznych. Rozwój technologiczny radioterapii pozwala na bezpieczne podawanie na obszar gruczołu krokowego bardzo wysokich dawek napromieniania; w zależności od możliwości technicznych ośrodka wynoszą one od 75 do ponad 80 Gy (przy dawce frakcyjnej ok. 2 Gy). W zależności od kategorii ryzyka obszar napromieniany obejmuje sam stercz lub gruczoł i nasadę pęcherzyków nasiennych. U wybranych chorych z grup wyższego ryzyka można też napromieniać węzły chłonne miednicy (wartość takiego postępowania jest dyskusyjna).
● Brachyterapia jest metodą pozwalającą na napromienianie guza „od środka” za pomocą źródeł radioaktywnych wprowadzanych do guza. Jest to możliwe przy zastosowaniu czasowych aplikatorów, w które na czas leczenia wprowadzany jest materiał radioaktywny (zwykle 192Ir) lub trwałych aplikacji materiałów radioaktywnych o krótkim okresie półtrwania (zwykle 125I lub 103Pd).
Późnym powikłaniem radioterapii jest przede wszystkim popromienne uszkodzenie pęcherza moczowego i odbytnicy, objawiające się naglącymi parciami, zmianą rytmu i częstości oddawania moczu i wypróżnień lub krwawieniami o różnym nasileniu.
Radioterapia u części chorych jest kojarzona z hormonoterapią. U chorych z grupy pośredniego ryzyka zaleca się stosowanie leczenia hormonalnego przez kilka miesięcy przed (hormonoterapia indukcyjna) oraz w trakcie radioterapii (hormonoterapia jednoczasowa). W grupie wysokiego ryzyka dodatkowo zalecane jest stosowanie hormonoterapii uzupełniającej, zwykle przez 3 lata. Hormonoterapia indukcyjna może być również rozważana u chorych niskiego ryzyka, z gruczołem krokowym o dużej objętości – w tym przypadku leczenie hormonalne, poprzez zmniejszenie objętości gruczołu, może pozwolić na poprawę tolerancji leczenia radioterapią.
U części chorych radioterapia jest stosowana również po zabiegu operacyjnym. Wskazaniami do pooperacyjnej radioterapii są: obecność nacieku nowotworowego w linii cięcia chirurgicznego, przejście nacieku przez torebkę stercza, zajęcie pęcherzyków nasiennych i przetrwałe po zabiegu „oznaczalne” stężenie PSA (po wykluczeniu rozsiewu nowotworu). Radioterapia pooperacyjna obniża ryzyko wznowy biochemicznej (objawiającej się wzrostem stężenia PSA), ale jej wpływ na bardziej odległe wyniki leczenia i całkowity czas przeżycia nie jest jednoznaczny. Z tego względu dopuszczalna również jest jedynie ścisła obserwacja chorych z ogniskowym naciekiem nowotworu w linii cięcia chirurgicznego, bez innych czynników ryzyka nawrotu. Rola radioterapii pooperacyjnej u chorych z przerzutami do węzłów chłonnych nie jest jednoznaczna – zagadnienie to jest obecnie przedmiotem badań klinicznych. Skuteczność alternatywnych metod ablacyjnych, takich jak krioterapia czy HIFU (high-intensity focused ultrasound) nie jest dobrze poznana i nie powinny one być stosowane poza badaniami klinicznymi.
U części chorych możliwe jest zastosowanie jedynie ścisłej obserwacji. Pozwala ona na uniknięcie niepożądanych efektów leczenia u chorych, u których ryzyko postępu choroby jest bardzo niskie. Kwalifikują się do niej przede wszystkim chorzy obciążeni innymi schorzeniami, o krótkim spodziewanym przeżyciu i/lub z nowotworem o niskiej złośliwości. Sposób prowadzenia obserwacji jest uzależniony od przewidywanego celu leczenia. Jeżeli chory w przyszłości miałby kwalifikować się do leczenia radykalnego, stosowana jest tzw. aktywna obserwacja, obejmująca regularną ocenę stężenia PSA, stanu miejscowego w badaniu per rectumoraz okresową ocenę mikroskopową za pomocą powtarzanych biopsji w celu wykluczenia progresji do wyższego stopnia złośliwości. W odniesieniu do chorych, u których nie jest przewidywane radykalne leczenie miejscowe, stosowana jest tzw. postawa wyczekująca, przewidująca paliatywną (mającą na celu złagodzenie objawów choroby) interwencję w momencie wystąpienia dolegliwości związanych z nowotworem.
Leczenie miejscowo zaawansowanego raka stercza
Podstawową metodą miejscowego leczenia miejscowo zaawansowanego raka gruczołu krokowego jest radioterapia wiązką zewnętrzną. Zwykle jest ona kojarzona z wstępną, jednoczasową i uzupełniającą hormonoterapią. Obszar napromieniany powinien objąć stercz z nasadą pęcherzyków nasiennych oraz widoczny naciek nowotworowy z dodatkowym marginesem. U części chorych napromienia się również okoliczne węzły chłonne. Skojarzenie radioterapii z hormonoterapią poprawia wyniki leczenia. Leczenie chirurgiczne (radykalna prostatektomia) może być wykonane w ośrodkach o dużym doświadczeniu, u starannie wybranych chorych w stopniu T3a lub z grupy wysokiego ryzyka, ale należy się liczyć z koniecznością zastosowania pooperacyjnej radioterapii (co wiąże się z wyższym ryzykiem powikłań w porównaniu z leczeniem jedną metodą). U chorych w stopniu T3b i T4 oraz w przypadku stwierdzonego przedoperacyjnie zajęcia węzłów chłonnych leczenie chirurgiczne nie powinno być rutynowo stosowane.
Samodzielna hormonoterapia może być stosowana u chorych, u których radykalne leczenie miejscowe nie jest możliwe lub niewyrażających na nie zgody.
Leczenie nawrotów po leczeniu miejscowym
Nawroty po miejscowym leczeniu radykalnym (z zamiarem wyleczenia) mogą pojawić się w obrębie stercza (po radioterapii) lub miejscu po jego wycięciu (loży), w regionalnych węzłach chłonnych lub w postaci przerzutów odległych. U znacznej części chorych w pierwszej kolejności dochodzi jednak do tzw. „wznowy biochemicznej”, tj. wzrostu stężenia PSA bez ewidentnych odchyleń w badaniach obrazowych. Postępowanie w przypadku wznowy biochemicznej nie jest jednoznacznie określone i zależy przede wszystkim od prawdopodobnej lokalizacji nawrotu (miejscowy, węzłowy czy uogólniony). Czynnikami branymi pod uwagę przy podejmowaniu decyzji jest m. in. stężenie PSA, parametry jego kinetyki, miejscowe zaawansowanie guza w momencie leczenia, stopień jego złośliwości, stan marginesów chirurgicznych oraz czas od leczenia miejscowego.
W przypadku wznowy w loży gruczołu po radykalnej prostatektomii możliwe jest zastosowanie ratującej radioterapii. U chorych z wznową w obrębie gruczołu po radykalnej radioterapii istnieje możliwość podjęcia próby ratującej prostatektomii, zabieg ten jest jednak technicznie bardzo trudny i obarczony znacznym ryzykiem powikłań. Alternatywnie można zastosować brachyterapię czy zniszczenie guza za pomocą krioterapii (niskich temperatur). W przypadku decyzji o próbie ratującego leczenia miejscowego po radykalnej radioterapii, przed podjęciem leczenia konieczne jest mikroskopowe potwierdzenie wznowy nowotworu.
U chorych z wznową w obrębie węzłów chłonnych lub z przerzutami odległymi podstawą leczenia jest terapia systemowa (hormonoterapia lub chemioterapia).
Leczenie zaawansowanego raka stercza
Podstawą systemowego leczenia raka stercza jest hormonoterapia. U chorych, u których rozwinęła się oporność na leczenie hormonalne, istnieje możliwość zastosowania hormonoterapii II rzutu lub chemioterapii. Nowe perspektywy leczenia raka gruczołu krokowego to między innymi leczenie ukierunkowane molekularnie (oddziaływanie na szlaki molekularne warunkujące rozwój raka) i immunoterapia (mobilizacja układu odpornościowego do niszczenia raka). U chorych z przerzutami do kości dobry efekt paliatywny (łagodzący dolegliwości) można uzyskać dzięki zastosowaniu radioterapii w postaci napromieniania wiązką zewnętrzną lub systemowego podawania izotopów promieniotwórczych (89Sr i 153Sm). Zmniejszenie nasilenia dolegliwości i opóźnienie wystąpienia tzw. „zdarzeń kostnych” (złamania w wyniku przerzutów, ucisk rdzenia kręgowego, konieczność zastosowania paliatywnej radioterapii lub chirurgicznego zespolenia złamań) można uzyskać dzięki zastosowaniu bisfosfonianów (jedynym preparatem o udowodnionym działaniu w raku stercza jest kwas zoledronowy) lub denosumabu – przeciwciała monoklonalnego przeciwko ligandowi RANK, który jest odpowiedzialny za proces niszczenia kości.
Leczenie hormonalne raka gruczołu krokowego
Standardową metodą leczenia hormonalnego jest ablacja androgenowa (usunięcie hormonów męskich z organizmu), którą można osiągnąć drogą kastracji chirurgicznej (obustronnego usunięcia jąder) lub podawania leków hamujących hormony pobudzające produkcję męskich hormonów (agoniści i antagoniścigonadoliberyn). W trakcie leczenia agonistami gonadoliberyn przed uzyskaniem obniżenia stężenia testosteronu (podstawowego męskiego hormonu płciowego) dochodzi do przejściowego jego wzrostu, co może doprowadzić do zaostrzenia objawów nowotworu („tumor flare”) – aby temu zapobiec stosuje się krótkotrwałe podawanie antyandrogenów (leków hamujących działanie męskich hormonów) poprzedzające podanie agonisty gonadoliberyn. Antagoniści gonadoliberyn (degareliks) są nową grupą leków, umożliwiających uzyskanie bardzo szybkiego (porównywalnego z kastracją chirurgiczną) obniżenia stężenia testosteronu. Leczenie takie jest wskazane szczególnie u chorych zagrożonych wystąpieniem nasilonych skutków przejściowego podwyższenia testosteronu oraz u których konieczne jest uzyskanie szybkiej odpowiedzi na leczenie, to jest z dużą masą nowotworu i nasilonymi jego objawami.
Ablacja androgenowa jest związana z szeregiem działań niepożądanych: obniżeniem gęstości mineralnej kości, zwiększeniem ryzyka chorób układu krążenia i metabolicznych, objawami wypadowymi, impotencją, obniżeniem siły i masy mięśniowej. Metodą alternatywną, pozwalającą na uniknięcie niektórych z niepożądanych objawów ablacji androgenowej, takich jak np. utrata potencji, jest stosowanie antagonistów receptora androgenowego (antyandrogenów – leków hamujących działanie krążących hormonów męskich na komórki nowotworowe). Dostępne preparaty to flutamid i bikalutamid. Leczenie to, ze względu na swą potencjalnie niższą skuteczność jest jednak zalecane przede wszystkim u chorych z małą masą nowotworu i niewielkim nasileniem związanych z nim objawów.
Łączne stosowanie ablacji androgenowej i antyandrogenów nosi nazwę „całkowitej (maksymalnej) blokady androgenowej”. Wartość takiego leczenia jest przedmiotem dyskusji, a jego wpływ na całkowity czas przeżycia chorych jest wątpliwy. Metoda ta znajduje zastosowanie przede wszystkim u chorych z dużą masą nowotworu i związanymi z nim nasilonymi dolegliwościami, kiedy konieczne jest uzyskanie jak najszybszego efektu przeciwnowotworowego.
Inną opcją oprócz ciągłej terapii hormonalnej, pozwalającą na zmniejszenie narażenia chorych na niepożądane objawy leczenia jest hormonoterapia przerywana, kiedy czynne leczenie stosuje się do momentu uzyskania obniżenia stężenia PSA, a wznawia się w momencie ponownego wzrostu stężenia markera lub wystąpienia objawów choroby. Leczenie takie, poza oczywistymi korzyściami ekonomicznymi, pozwala na uniknięcie lub zmniejszenie nasilenia części objawów niepożądanych hormonoterapii i poprawę jakości życia chorych. Istnieją jednak obawy, że postępowanie takie może wiązać się ze skróceniem czasu kontroli nowotworu.
Leczenie raka stercza opornego na kastrację
Ablacja androgenowa pozwala na uzyskanie poprawy u przeważającej większości chorych na raka gruczołu krokowego; w przypadku niewyleczenia miejscowego u praktycznie wszystkich po pewnym czasie, pomimo kontynuacji hormonoterapii, dojdzie jednak do postępu nowotworu. Sytuacja taka jest określana mianem „oporności na kastrację” i definiowana jako postęp choroby (objawowy lub biochemiczny) pomimo kastracyjnego (bardzo niskiego) stężenia testosteronu. Wbrew pozorom nie oznacza to pełnej oporności na leczenie hormonalne; paradoksalnie wydaje się, że w tej fazie raka stercza receptor androgenowy odgrywa rolę nawet większą niż w fazie „hormonowrażliwej”(z tego powodu zrezygnowano ze stosowanej uprzednio nazwy „hormonoopornego raka stercza”).
Choć brak jest danych potwierdzających jednoznacznie wartość takiego postępowania, u chorych na opornego na kastrację raka gruczołu krokowego wskazane jest utrzymywanie kastracyjnych (niskich, tak jak po usunięciu jąder) stężeń testosteronu. Istnieją obawy, że przywrócenie prawidłowych stężeń androgenów może prowadzić do gwałtownego postępu nowotworu; z drugiej strony przerwanie ablacji androgenowej mogłoby mieć korzystny wpływ na jakość życia chorych. Należy jednak być świadomym, że wszystkie badania nowych leków i metod leczenia w tej grupie chorych były prowadzone u mężczyzn z kastracyjnym poziomem testosteronu – co oznacza, że brak jest danych na temat skuteczności dostępnych leków w sytuacji, kiedy nie jest utrzymana ablacja androgenowa.
Kategoria opornego na kastrację raka stercza obejmuje chorych na nowotwór w różnym stopniu zaawansowania – od ograniczonego do narządu do procesu rozsianego i z różnym nasileniem objawów nowotworu – od całkowicie bezobjawowych do chorych z nasilonymi dolegliwościami wymagającymi intensywnego leczenia objawowego. Dlatego też postępowanie w tej grupie nie jest jednorodne i zależy między innymi od zaawansowania nowotworu, tempa jego postępu (wyrażonego parametrami kinetyki PSA) oraz obecności i nasilenia objawów choroby. Brak jest danych jednoznacznie porównujących skuteczność poszczególnych strategii postępowania.
U chorych bezobjawowych lub z niewielkim nasileniem dolegliwości opcje obejmują ścisłą obserwację lub hormonoterapię II rzutu. U chorych poddanych jedynie ablacji androgenowej standardem jest dołączenie antagonisty receptora androgenowego, pozwalające uzyskać poprawę trwającą zwykle kilka miesięcy. U niewielkiego odsetka chorych (najczęściej u tych, którzy uzyskali dobry efekt po dotychczasowym leczeniu hormonalnym) możliwe jest uzyskanie poprawy po odstawieniu antyandrogenów – ten tzw. „efekt odstawienia antyandrogenów”, wyrażony obniżeniem stężenia PSA o >50% utrzymującym się średnio przez 3-5 miesięcy, obserwowany jest u 15-30% chorych. Inne opcje leczenia hormonalnego, pozwalające uzyskać odpowiedź obiektywną lub biochemiczną u niewielkiego odsetka chorych, to leki hamujące nadnerczową produkcjęandrogenów (ketokonazol), estrogeny (żeńskie hormony płciowe) i glukokortykoidy (hormony kory nadnerczy).
Lepsze poznanie szlaków pobudzania komórek nowotworowych przez androgeny pozwoliło w ostatnich latach na stworzenie nowych leków działających poprzez wpływ na mechanizmy hormonalne. Leki te są obecnie przedmiotem badań klinicznych w różnych grupach chorych na opornego na kastrację raka stercza. W populacji chorych bez- lub skąpoobjawowych w ostatnim czasie przedstawiono wyniki pierwszego badania, oceniającego skuteczność octanu abirateronu (podawanego w skojarzeniu z prednizonem) w porównaniu do samego prednizonu. Abirateron jest inhibitorem CYP17, odpowiedzialnego za syntezę androgenów w jądrach, nadnerczach i komórkach nowotworowych. W badaniu tym w porównaniu do placebo lek ten pozwolił na uzyskanie znamiennego i klinicznie istotnego wydłużenia czasu przeżycia bez postępu nowotworu (średnio dwukrotnie) i obniżenie ryzyka zgonu (o 25%) .
Kolejnym lekiem pozwalającym na wydłużenie całkowitego czasu przeżycia w populacji chorych o niewielkiej masie nowotworu i niewielkim nasileniu dolegliwości jest sipuleucel-T (szczepionka wykorzystująca autologiczne komórki prezentujące antygen inkubowane z kompleksem kwaśnej fosfatazy sterczowej i GM-CSF). Leczenie to może być stosowane u chorych dotychczas nie leczonych chemicznie lub z progresją po chemioterapii, jego zastosowanie ogranicza jednak konieczność indywidualnego wytwarzania preparatu dla poszczególnych chorych i bardzo wysoki koszt leczenia. Preparat ten nie jest dostępny w Europie.
U chorych z nasilonymi objawami związanymi z nowotworem, masywnymi przerzutami lub gwałtownym postępem choroby standardem leczenia jest chemioterapia oparta na docetakselu z prednizonem. Pozwala ona na wydłużenie czasu przeżycia średnio o około 2 miesiące i uzyskanie lepszej kontroli bólu, w porównaniu z podawaniem mitoksantronu z prednizonem. Leczenie to jest jednak obarczone znaczną liczbą działań ubocznych i wskazania do jego stosowania, szczególnie u chorych w podeszłym wieku, powinny być ustalane indywidualnie. Alternatywnie u chorych w gorszym stanie ogólnym lub z większą ilością schorzeń towarzyszących stosuje sięmitoksantron z prednizonem.
U chorych, u których doszło do postępu choroby po leczeniu docetakselem, możliwe jest zastosowanie chemioterapii II rzutu lub nowoczesnych leków wpływających na mechanizmy hormonalne. Kabazitaksel – nowy lek cytostatyczny stosowany łącznie z prednizonem wydłuża całkowity czas przeżycia o ponad 2 miesiące w porównaniu z podawaniem mitoksantronu z prednizonem. Podobnie jak w przypadku docetakselu, leczenie kabazitakselem wiąże się ze zwiększonym ryzykiem powikłań (przede wszystkim uszkodzenia szpiku oraz biegunki). Abirateron stosowany u chorych z postępem nowotworu po leczeniu docetakselem wydłuża średnio czas przeżycia o prawie 4 miesiące oraz poprawia inne oceniane parametry skuteczności, przy bardzo dobrej tolerancji leczenia. Opublikowano też wyniki badań wykazujących znamienne wydłużenie czasu do progresji nowotworu i czasu przeżycia u chorych otrzymujących enzalutamid (MDV3100) – nowy lek blokujący receptor androgenowy, jego transport do jądra i wiązanie z DNA. Z kolei u chorych z przerzutami do kości wydłużenie czasu do powikłań kostnych oraz całkowitego czasu przeżycia uzyskano dzięki zastosowaniu alfaradinu – izotopu 223Ra. 223Ra jest czystym a-emiterem, co oznacza, że zasięg emitowanego przez niego promieniowania jest bardzo krótki (rzędu kilku komórek), co sprawia, że niszczone są przede wszystkim ogniska nowotworu, przy znacząco mniejszym uszkodzeniu szpiku kostnego.
Rak gruczołu krokowego stał się chorobą cywilizacyjną. Przebieg tej choroby jak i innych chorób cywilizacyjnych, przybiera coraz częściej postać przewlekłą, dzięki dużym możliwościom jej leczenia.
Rak gruczołu krokowego został uznany za jeden z największych problemów medycznych. W Europie jest najczęstszym nowotworem litym rozpoznawanym w 214 przypadkach na 1000 mężczyzn, przewyższając liczbę rozpoznawanych nowotworów płuc i jelita grubego. Rak gruczołu krokowego jest drugą co do częstości przyczyną zgonów spośród chorób nowotworowych u mężczyzn. Ponadto, od roku 1985, odnotowuje się niewielki wzrost liczby zgonów z powodu raka gruczołu krokowego w większości krajów, nawet w tych, gdzie rak gruczołu krokowego nie występuje często. Faktem jest, że choroba ta występuje najczęściej wśród starszych mężczyzn. Z tego powodu jest istotnym problemem medycznym w krajach rozwiniętych. Stanowi około 15% nowotworów rozpoznawanych wśród mężczyzn, a w krajach rozwijających się, nowotwór ten to odpowiednio 4%. Należy podkreślić znaczne zróżnicowanie pomiędzy regionami w zapadalności na raka gruczołu krokowego.
W Szwecji, gdzie przewidywany czas życia jest długi, a prawdopodobieństwo uzależnienia nałogu tytoniowego niewielkie, stopień prawdopodobieństwa wykrycia raka gruczołu krokowego w 2004 roku stanowi 37% wśród wszystkich nowo wykrytych nowotworów u mężczyzn.
Czynniki odpowiedzialne za rozwój raka gruczołu krokowego nie zostały jeszcze dobrze poznane, jednak zidentyfikowano kilka z nich. Trzy najważniejsze czynniki ryzyka rozwoju raka gruczołu krokowego to: podeszły wiek, pochodzenie etniczne, czynniki dziedziczne.
Ryzyko rozwoju raka prostaty u mężczyzn, których krewni pierwszego stopnia zachorowali na ten nowotwór, jest dwukrotnie większe od ryzyka występującego u mężczyzn, których krewni nie chorują lub nie chorowali na raka gruczołu krokowego. W przypadku mężczyzn mających co najmniej dwóch krewnych pierwszego stopnia chorujących na ten nowotwór ryzyko jest 5-11 krotnie większa niż u pozostałych.
Prawdziwa postać dziedziczna raka gruczołu krokowego występuje u niewielkiej grupy chorych (około 9% wszystkich raków stercza). Rozpoznaje się ją, jeżeli nowotwór występuje u więcej niż 3 krewnych lub co najmniej dwóch, u których rak powstał w młodym wieku (przed 55 rokiem życia). Dziedziczny rak gruczołu krokowego zwykle rozpoznaje się 6-7 lat wcześniej niż niedziedziczne. Poza tym, nie różnią się one w inny sposób.
W USA i Europie Północnej odnotowujemy dużą zapadalność na raka gruczołu krokowego, małą natomiast w Azji Południowo-Wschodniej. Ryzyko zachorowania na raka gruczołu krokowego zwiększy się, jeżeli Japończyk przeniesie się z Japonii na Hawaje, a jeżeli zamieszka w Kalifornii, ryzyko to zbliży się do ryzyka charakterystycznego dla Amerykanów. Spostrzeżenia te wskazują, że czynniki środowiskowe (zewnątrzpochodne) sprzyjają przemianie tzw. postaci utajonych raka gruczołu krokowego w postaci klinicznie jawne.
Czynniki takie jak dieta, wzorce zachowań seksualnych, spożycie alkoholu, ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe i narażenie na czynniki zawodowe wymienione były wśród możliwych czynników etiologicznych raka gruczołu krokowego. Z kolei czynniki dietetyczne/żywieniowe, mogące wpływać na rozwój choroby to całkowite spożycie kalorii, ilość tłuszczów w diecie, spożycie gotowanego mięsa, składników mikroodżywczych i witamin (karotenoidy, retinoidy, witaminy C, D i E), spożycie warzyw i owoców, składników mineralnych (wapnia, selenu).
Podsumowując, należy stwierdzić, że czynniki dziedziczne mają istotny wpływ na ryzyko powstania raka gruczołu krokowego, a ryzyko to ponadto modyfikowane jest przez uwarunkowania środowiskowe (tryb życia, nawyki żywieniowe). Podstawowymi narzędziami diagnostycznymi pozwalającymi rozpoznać raka gruczołu krokowego są: badanie gruczołu palcem przez odbytnicę, oznaczenie stężenia swoistego antygenu sterczowego (PSA) w surowicy krwi oraz ultrasonografia przez odbytnicza.
Ostateczne rozpoznanie stawia się na podstawie obecności gruczolakoraka w wycinkach stercza pobranych metodą biopsji rdzeniowej lub w preparatach pooperacyjnych. Badanie histopatologiczne (mikroskopowe) pozwala na określenie stopnia złośliwości guza i zasięgu nowotworu. Dalsze oznaczenia poziomu PSA nie są konieczne u mężczyzn mających więcej niż 75 lat i z wyjściowym poziomem mniejszym lub równym niż 3 ng/ml, w związku z niewielkim ryzykiem zgonu z tego powodu. Postępowanie terapeutyczne w przypadku raka gruczołu krokowego, nawet klinicznie ograniczonego do stercza, staje się coraz bardziej złożone z powodu różnych możliwości terapeutycznych, które wykazują podobną skuteczność onkologiczną, natomiast znacznie różnią się działaniami niepożądanymi zależnymi od sposobu leczenia.
Udoskonalenie techniki chirurgicznej oraz technik napromieniowania doprowadziło do poprawy skuteczności leczenia radykalnego oraz zmniejszenia ryzyka powikłań w tym względzie. Niemniej, pomimo tych osiągnięć, nadal istnieje istotne ryzyko nawrotu raka po leczeniu radykalnym. Odsetek chorych, u których w okresie 10 lat dochodzi do nawrotu miejscowego lub do powstania przerzutów, zaczyna się w przedziale od 27% do 53% a odsetek chorych, którzy zostaną poddani leczeniu uzupełniającemu drugiego rzutu w ciągu 5 lat od leczenia radykalnego wynosi od 16% do 35%. U chorych obserwowanych przez co najmniej 5 lat nigdy nie doszło do nawrotu raka bez towarzyszącego wzrostu PSA. Przed zastosowaniem rozbudowanej diagnostyki w przypadku wzrostu PSA po leczeniu radykalnym, chorych należy zaliczyć do grupy kandydatów do leczenia ratunkowego lub do grupy Pacjentów wymagających leczenia systemowego.
Badania dodatkowe należy wykonywać wówczas, gdy ich wyniki przełożą się na odpowiednie decyzje terapeutyczne.
Jerzy Siekiera
Oddział Kliniczny Urologii Onkologicznej
Centrum Onkologii im. prof. F.Łukaszczyka w Bydgoszczy
Lekarz medycyny Paweł Orłowski jest specjalistą urologii. Miejsce pracy: Klinika Urologii, Świętokrzyskie Centrum Onkologii
PubliczneCentraOnkologii.pl: Czym jest nowotwór gruczołu krokowego i jakie są jego główne objawy?
Lek. med. Paweł Orłowski: Nowotwór gruczołu krokowego (stercza, prostaty) jest chorobą nowotworową narządu zaliczanego do męskich narządów układu rozrodczego, histologicznie najczęściej jest gruczolakorakiem, częstość jego występowania rośnie wraz z wiekiem pacjenta. W badaniu lekarskim (wykonywanym przez badanie stercza palcem przez odbytnicę) wyczuwalny jest guz w prostacie lub jej konsystencja jest wzmożona. Nie zawsze jednak rozwijający się guz daje objawy (rak bezobjawowy); tak dzieje się podczas bardzo wczesnej fazy rozwoju raka. Rozwija się on najczęściej w obwodowej części gruczołu krokowego, nie uciska wówczas na cewkę moczową i nie powoduje dolegliwości. Gdy guz jest większy i uciska na cewkę moczową objawy są podobne, jak w łagodnym rozroście stercza. Do tych objawów zalicza się: naglącą potrzebę oddania moczu (parcia naglące), częstsze oddawanie moczu niż zwykle (częstomocz) oraz oddawanie moczu w nocy (nykturia), trudność w rozpoczęciu mikcji oraz uczucie niecałkowitego opróżnienia pęcherza (zalegania moczu w pęcherzu) po mikcji. Rzadko pacjent może odczuwać ból podczas oddawania moczu lub zaobserwować krew w moczu bądź w nasieniu.
PubliczneCentraOnkologii.pl: Jakie są główne czynniki ryzyka występowania raka prostaty?
Lek. med. Paweł Orłowski: Głównymi czynnikami ryzyka występowania raka prostaty są:
Czynniki rasowe: najczęściej na nowotwory złośliwe stercza zapadają mężczyźni rasy czarnej, najrzadziej mężczyźni rasy żółtej.
Czynniki genetyczne: wystąpienie choroby u krewnego zwiększa ryzyko zachorowania.
Dieta: Sprzyja powstawaniu nowotworu stercza, spożywanie dużej ilości tłuszczów nasyconych, białka, cholesterolu.
Przeciwdziała dieta niskotłuszczowa – z dużą zawartością warzyw i owoców, produktów zbożowych
PubliczneCentraOnkologii.pl: Czy raka prostaty można wyleczyć i na czym polega leczenie?
Lek. med. Paweł Orłowski: Wcześnie wykrytego raka stercza można wyleczyć. Takie leczenie nazywamy leczeniem radykalnym. Do leczenia radykalnego raka prostaty kwalifikowani są pacjenci z nowotworem ograniczonym do gruczołu krokowego (T1-T2 wg klasyfikacji TNM) lub wybrani pacjenci z nowotworem naciekającym poza torebkę gruczołu krokowego (T3 wg klasyfikacji TNM)
Metody leczenia radykalnego:
Prostatektomia radykalna polegająca na całkowitym wycięciu gruczołu krokowego i pęcherzyków nasiennych, zabieg można wykonać metodą otwartą poprzez wykonanie cięcia w podbrzuszu (z dostępu nadłonowego) lub ciecia wykonanego na kroczu (dostępu kroczowego) lub w sposób małoinwazyjny ( przy zastosowaniu laparoskopu lub robota).
Zabiegi napromieniania (polegające na niszczeniu komórek nowotworowych prostaty energią jonizującą) zabiegi mogą być wykonywane poprzez napromienianie z pól zewnętrznych (teleradioterapia) lub brachyterapii poprzez podaż izotopu promieniotwórczego do guza nowotworowego zlokalizowanego w gruczole krokowym.
Metody eksperymentalne :
HIFU (High-Intensity Focused Ultrasound) polegająca na wykorzystaniu ultradźwięków do niszczenia tkanki nowotworowej stercza.
Krioterapia zamrażanie miejscowe guza stercza.
PubliczneCentraOnkologii.pl: Kiedy stosuje się chirurgiczne leczenia tego raka?
Lek. med. Paweł Orłowski: Chirurgiczne leczenie raka stercza jest leczeniem radykalnym raka prostaty. Kwalifikowani są do tego sposobu leczenia pacjenci z nowotworem ograniczonym do gruczołu krokowego (T1-T2 wg klasyfikacji TNM) lub wybrani pacjenci z nowotworem naciekającym poza torebkę gruczołu krokowego (T3 wg klasyfikacji TNM). Okres przewidywanego przeżycia pacjentów poddawanych prostatektomii radykalnej powinien wynosić co najmniej 10 lat.
PubliczneCentraOnkologii.pl: Gdzie najczęściej występują przerzuty?
Lek. med. Paweł Orłowski: Rak stercza jest nowotworem złośliwym tzn. może dawać przerzuty: drogą naczyń krwionośnych przede wszystkim do kości kręgosłupa, miednicy, żeber i innych kości; jak również do wątroby, płuc i mózgu oraz drogą naczyń chłonnych do otaczających węzłów chłonnych (zasłonowych, przedkrzyżowych, biodrowych i w późniejszym stadium zaawansowania innych).
PubliczneCentraOnkologii.pl: Co należy robić, poza dietą, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo rozwoju nowotworu gruczołu krokowego?
Lek. med. Paweł Orłowski: Ryzyko rozwoju raka prostaty zależy od czynników genetycznych (ryzyko rozwoju raka u mężczyzny zwiększa się w przypadku rozpoznanie raka stercza u najbliższych krewnych), a także rośnie wraz z wiekiem.
Zależy także od diety. Aby zmniejszyć prawdopodobieństwo rozwoju nowotworu gruczołu krokowego należy unikać diety bogatotłuszczowej, zaleca się natomiast spożywanie ryb oraz owoców i warzyw.
Na częstość występowania raka prostaty ma także wpływ narażenie na metale ciężkie, takie jak selen lub kadm.
Aby zmniejszyć ryzyko rozwoju nowotworu stercza już zdiagnozowanego, skutecznie go leczyć oraz zapobiegać możliwym powikłaniom terapii należy niezwłocznie zgłosić się do placówki dysponującej dużym doświadczeniem, odpowiednio wykwalifikowanym personelem oraz należycie wyposażonym (High Volume Center). Leczenie pacjenta powinno być interdyscyplinarne (w zależności od stadium zaawansowania choroby prowadzone przez lekarzy różnych specjalności). Wyniki leczenia w takich jednostkach są najlepsze.
Czynniki ryzyka
Ryzyko raka gruczołu krokowego wzrasta z wiekiem. Nowotwór ten bardzo rzadko ujawnia się przed 50. rokiem życia, a ponad połowa chorych w momencie rozpoznania ma co najmniej 70 lat. Jednocześnie w bardzo wielu przypadkach badania sekcyjne osób zmarłych z innych powodów pozwalają na ujawnienie bezobjawowych ognisk raka w gruczole krokowym. Szacuje się, że pomiędzy 60. a 70. rokiem życia dotyczy to około połowy mężczyzn. W większości przypadków nowotwór ten nigdy nie ujawnia się jako postać dająca objawy, może jednak w wielu wypadkach zostać wykryty poprzez oznaczanie stężenia swoistego antygenu sterczowego (PSA) i biopsję gruczołu (pobranie igłą wycinka). Tak więc, częstość wykrywania raka gruczołu krokowego jest pochodną rzeczywistej częstości jego występowania oraz intensywności badań mających prowadzić do wczesnego wykrycia tego nowotworu. Zjawisko to dobrze ilustruje przebieg krzywej przedstawiającej współczynniki zachorowalności na raka stercza w kolejnych latach w Stanach Zjednoczonych. We wczesnych latach 90. zanotowano tam znaczny wzrost liczby wykrytych zachorowań na raka stercza, związany z wprowadzeniem badań PSA. W kolejnych latach wartość współczynnika zachorowalności uległa obniżeniu i od tego czasu utrzymuje się na prawie stałym poziomie, około dwukrotnie wyższym niż przed wprowadzeniem oznaczania stężenia PSA. Oznacza to, że po wprowadzeniu badań PSA początkowo wykryto dużą liczbę „obecnych” w populacji (prawdopodobnie od wielu lat) raków, a w kolejnych latach wykrywano tylko „nowe” przypadki; podwojenie liczby zachorowań w porównaniu do epoki sprzed badań PSA jest związane z dodatkowym wykrywaniem przypadków bezobjawowych, objawiających się jedynie wzrostem stężenia PSA.
Czynniki związane z podwyższonym ryzykiem rozwoju raka stercza to:
● obciążenie rodzinne (rak stercza w rodzinie),
● rasa czarna,
● otyłość i dieta wysokotłuszczowa,
● narażenie na androgeny (męskie hormony płciowe).
Źródło: Krajowy Rejestr Nowotworów
Co to jest rak gruczołu krokowego?
Gruczoł krokowy (stercz) jest narządem wielkości kasztana, położonym w miednicy, poniżej pęcherza moczowego. Przez jego miąższ przebiega część sterczowa cewki moczowej. Tylna część stercza przylega bezpośrednio do odbytnicy. Nowotwory złośliwe (rak) rozwijają się przede wszystkim w obwodowej części gruczołu.
Rak gruczołu krokowego jest w Polsce drugim co do częstości występowania (po raku płuca) nowotworem u mężczyzn. W Stanach Zjednoczonych jest to obecnie najczęstszy nowotwór u mężczyzn; jego częstość prawie dwukrotnie przewyższa zachorowalność na raka płuca, ale współczynniki zachorowalności od około 15 lat utrzymują się na stałym poziomie, a umieralność obniżyła się w tym okresie o około 40%.
Jakie są objawy i na czym polega wczesne wykrywanie raka gruczołu krokowego?
Obecnie większość raków gruczołu krokowego wykrywana jest w stadium bezobjawowym – chorzy są diagnozowani w związku ze stwierdzeniem podwyższenia stężenia PSA lub trafiają do urologa z powodu objawów łagodnego przerostu gruczołu krokowego. W przypadku rozwoju nowotworu w centralnej części gruczołu mogą, podobnie jak w przeroście, wystąpić dolegliwości związane z oddawaniem moczu, takie jak trudności w opróżnieniu pęcherza czy częstomocz.
Nowotwory zaawansowane miejscowo mogą wywoływać objawy związane z zajęciem sąsiednich narządów, takie jak bóle podbrzusza czy zaburzenia oddawania moczu i stolca. Zajęcie węzłów chłonnych może prowadzić do (zwykle jednostronnego) obrzęku kończyny dolnej i/lub genitaliów.
Około 5-10% raków stercza wykrywanych jest w stadium zaawansowanym. Ponieważ nowotwór ten początkowo powoduje głównie przerzuty do kości, pierwszym objawem w tej grupie chorych są zwykle dolegliwości ze strony układu kostnego: ból, ucisk innych wrażliwych struktur, rzadziej złamania wywołane przez przerzuty. W odróżnieniu od większości nowotworów w raku stercza typowe są przerzuty osteosklerotyczne (osteoblastyczne – zwiększające gęstość tkanki kostnej w obrębie przerzutu).
Wczesne wykrywanie raka gruczołu krokowego opiera się na oznaczaniu stężenia PSA. Zasadność prowadzenia takich badań budzi jednak liczne wątpliwości ze względu na brak jednoznacznie potwierdzonego wpływu na obniżenie ryzyka zgonu z powodu raka stercza, a przede wszystkim – w związku z „niepotrzebnym” wykrywaniem raków nieistotnych klinicznie, tzn. takich, które nigdy nie stałyby się przyczyną powikłań lub zgonu. W dużym, obejmującym ponad 160 tysięcy mężczyzn badaniu z losowym doborem uczestników wykazano, że aby uniknąć jednego zgonu z powodu raka gruczołu krokowego konieczne jest przebadanie ponad tysiąca mężczyzn i dodatkowe wykrycie 37 raków. Jednocześnie nie udało się potwierdzić wpływu badań przesiewowych na całkowite ryzyko zgonu. Aktualne rekomendacje większości towarzystw naukowych nie zalecają rutynowego stosowania masowych badań przesiewowych w kierunku raka stercza, wskazane jest jednak informowanie mężczyzn o możliwości oznaczenia stężenia PSA.
Na czym polega diagnostyka?
● Pierwszym badaniem zwykle wykonywanym u mężczyzn z podejrzeniem raka stercza jest badanie palcem przez odbytnicę (łacińskie per rectum). Pozwala ono na ocenę przylegającej do przedniej ściany odbytnicy tylnej części gruczołu, w której umiejscawia się większość raków. Badanie umożliwia wykrycie zmian o objętości powyżej 0,2 ml.
● Swoisty antygen sterczowy (PSA) jest wytwarzanym przez komórki stercza i wydzielanym do światła przewodów białkiem, które jest odpowiedzialne za utrzymanie nasienia w płynnej postaci. Komórki nowotworów stercza uwalniają większe ilości PSA do krwiobiegu, niż prawidłowe komórki stercza,.
Prawidłowe stężenie PSA w surowicy krwi wynosi od 0 do ok. 4 ng/ml. Wzrost stężenia PSA nasuwa podejrzenie raka, jednak blisko 25% mężczyzn z podwyższonym stężeniem PSA nie ma raka, a blisko 20% chorych na raka stercza ma prawidłowe stężenie PSA w surowicy. Podwyższone stężenie PSA może też być związane z łagodnymi schorzeniami, takimi jak zapalenie i łagodny przerost gruczołu krokowego oraz zabiegami w okolicy stercza, takimi jak cewnikowanie pęcherza moczowego, ultrasonografia przezodbytnicza, biopsja gruczołu, cystoskopia i przezcewkowe zabiegi endoskopowe. Przejściowy wzrost stężenia PSA w surowicy wywołuje też wytrysk nasienia – dlatego zaleca się pobieranie krwi celem oznaczenia PSA po dwudniowej wstrzemięźliwości płciowej.
Wartości PSA powyżej górnej granicy lub nieprawidłowy wynik badania per rectum są wskazaniem do poszerzenia diagnostyki. Wartość diagnostyczną PSA można zwiększyć poprzez zastosowanie wartości pochodnych, takich jak PSA należne dla wieku, gęstość PSA (stężenie PSA na jednostkę objętości gruczołu), szybkość narastania PSA, czas podwojenia PSA oraz stosunek stężenia frakcji wolnej do całkowitego stężenia PSA (wyższy udział frakcji wolnej PSA jest związany z niższym prawdopodobieństwem nowotworu złośliwego).
● Najczęściej wykonywanym badaniem obrazowym gruczołu krokowego jest ultrasonografia przezodbytnicza (TRUS). Jest to metoda stosunkowo nieinwazyjna, tania i łatwo dostępna, ale jej wartość w wykrywaniu raka i określeniu stopnia zaawansowania jest ograniczona. Ponadto – podobnie jak inne badania ultrasonograficzne – jest subiektywna i zależna od doświadczenia badającego.
Większą wartość diagnostyczną badanie to wykazuje w wykrywaniu przejścia raka przez torebkę gruczołu i/lub zajęcia pęcherzyków nasiennych. Dodatkowo TRUS pozwala na precyzyjny pomiar objętości stercza oraz jest stosowana jako pomoc przy diagnostycznym nakłuciu igłą zmienionych tkanek (biopsji).
● Najbardziej czułym badaniem obrazowym gruczołu krokowego jest rezonans magnetyczny. Optymalne obrazowanie stercza jest możliwe przy zastosowaniu cewki doodbytniczej aparatu o indukcji pola magnetycznego 1,5 tesli (T) lub przy użyciu cewek zewnętrznych aparatu 3T.
● Tomografia komputerowa ma bardzo niewielkie znaczenie w ocenie miejscowego zaawansowania raka gruczołu krokowego. Może ona być pomocna w wykrywaniu przerzutów do węzłów chłonnych i przerzutów odległych.
● Scyntygrafia układu kostnego jest często wykonywana u chorych na raka gruczołu krokowego ze względu na dużą skłonność tego nowotworu do przerzutowania do układu kostnego. Jest to badanie o stosunkowo wysokiej czułości, ale mało specyficzne dla raka; oprócz przerzutów nowotworów złośliwych wykrywa ono procesy zapalne i pourazowe oraz zmiany zwyrodnieniowe. Jest wskazane u chorych z grupy wysokiego ryzyka oraz w przypadku dolegliwości sugerujących obecność przerzutów do kości; u pozostałych chorych badanie to nie jest uzasadnione. U chorych na wczesnego raka stercza, ze stężeniem PSA <10 ng/ml ryzyko wykrycia bezobjawowych przerzutów kostnych wynosi <1%, a w przypadku stężenia PSA pomiędzy 10 i 50 ng/ml – 10%.
● Standardowa pozytonowa tomografia emisyjna (PET) (z wykorzystaniem 18F-fluorodeoksyglukozy (18F-FDG)), ze względu na niską aktywność metaboliczną komórek nowotworu, u większości chorych na raka stercza ma ograniczoną wartość diagnostyczną. Znacznikiem o wyższej czułości i swoistości dla raka gruczołu krokowego jest cholina (znakowana węglem-11 lub fluorem-18).
● Podstawą rozpoznania raka gruczołu krokowego jest badanie histopatologiczne (mikroskopowe) materiału uzyskanego poprzez biopsję (nakłucie igłą chorej tkanki). W przeważającej większości przypadków jest to wielomiejscowa biopsja rdzeniowa (gruboigłowa) pod kontrolą TRUS. Liczba pobieranych bioptatów jest zależna od objętości gruczołu i powinna wynosić co najmniej 8-10. Materiał powinien zostać pobrany przede wszystkim ze strefy obwodowej gruczołu i z miejsc podejrzanych w badaniu per rectum, TRUS lub MR. Każdy z pobranych rdzeni tkankowych powinien zostać oznaczony i przesłany do badania histopatologicznego w oddzielnym naczyniu.Wynik badania histopatologicznego powinien zawierać informacje nt. typu histologicznego nowotworu, stopnia złośliwości w skali Gleasona, ilości bioptatów zajętych przez raka, odsetka ich długości zajętej przez raka, ewentualnego zajęcia pni nerwowych, przejścia nacieku przez torebkę gruczołu oraz naciekania pęcherzyków nasiennych.
Sporadycznie rozpoznanie raka gruczołu krokowego jest ustalane na podstawie badania mikroskopowego materiału uzyskanego drogą przezcewkowej resekcji stercza (TURP), wykonywanej zwykle z powodu trudności w oddawaniu moczu na tle przeszkody podpęcherzowej.
Na podstawie najważniejszych czynników rokowniczych (stopień złośliwości wg Gleasona, stężenie PSA, stopień zaawansowania miejscowego) raki stercza dzieli się na kategorie ryzyka.
Źródło: Krajowy Rejestr Nowotworów