Profilaktyka | Program Prewencji Pierwotnej w ramach: Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych

Wykonawca

Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie,

Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów

Zgodność założeń programu z priorytetami polityki zdrowotnej państwa

W czerwcu 2003 roku, na spotkaniu w Mediolanie, Unia Europejska przyjęła Europejski Kodeks Walki z Chorobami Nowotworowymi.

Do jego powstania przyczyniła się konieczność uwzględnienia sytuacji zagrożenia nowotworami złośliwymi w Unii Europejskiej, także Polski oraz dostosowania programu nowotworowego Unii do nowych wyzwań, w tym prognozy wzrostu liczby zachorowań na choroby nowotworowe w najbliższej dekadzie, w szczególności w krajach akcesyjnych.

Poprawa stanu edukacji społeczeństwa polskiego w dziedzinie profilaktyki i wczesnego rozpoznawania nowotworów jest także jednym z podstawowych elementów Narodowego Programu Zdrowia.

Zakres programu prewencji pierwotnej

W najnowszej edycji Kodeksu wzięto również pod uwagę aktualny stan wiedzy o czynnikach ryzyka, leczeniu i profilaktyce nowotworów złośliwych, a także, poprzez udział ekspertów z różnych krajów, specyfikę narodowych programów nowotworowych.

Europejski Kodeks Walki z Chorobami Nowotworowymi stanowi podstawę strategii programu prewencji pierwotnej w Polsce. Upowszechnienie jego zaleceń będzie jednym z pierwszych zadań Programu.

Do najważniejszych, związanych ze stylem życia zaleceń Europejskiego Kodeksu Walki z Chorobami Nowotworowymi należą następujące wskazania:

1.Nie pal; jeśli już palisz, przestań. Jeśli nie potrafisz przestać, nie pal przy niepalących.

2.Wystrzegaj się otyłości.

3.Bądź codziennie aktywny ruchowo, uprawiaj ćwiczenia fizyczne.

4.Spożywaj więcej różnych warzyw i owoców: jedz co najmniej 5 porcji dziennie. Ogranicz spożycie produktów zawierających tłuszcze zwierzęce.

5.Jeśli pijesz alkohol – piwo, wino lub alkohole wysokoprocentowe – ogranicz jego spożycie: mężczyźni do dwóch porcji dziennie, kobiety do jednej porcji dziennie.

6.Unikaj nadmiernej ekspozycji na promienie słoneczne. Szczególnie chroń dzieci i młodzież. Osoby mające skłonność do oparzeń słonecznych powinny przez całe życie stosować środki chroniące przed słońcem.

7.Przestrzegaj ściśle przepisów dotyczących ochrony przed narażeniem na znane substancje rakotwórcze. Stosuj się zawsze do instrukcji postępowania z substancjami rakotwórczymi. Przestrzegaj zaleceń krajowych ośrodków ochrony radiologicznej.

8.Kobiety po 25. roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy. Badania te należy prowadzić w ramach programów podlegających procedurom kontroli jakości zgodnym zEuropejskimi wytycznymi kontroli jakości badań przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy.

9.Kobiety powyżej 50. roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka piersi. Badania te należy prowadzić w ramach programów zdrowotnych podlegających procedurom kontroli jakości zgodnym zEuropejskimi wytycznymi kontroli jakości mammograficznych badań przesiewowych.

10.Kobiety i mężczyźni po 50. roku życia powinni uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka jelita grubego i odbytnicy. Badania te powinny być prowadzone w ramach programów uwzględniających procedury kontroli jakości.

11.Bierz udział w programach szczepień ochronnych, przede wszystkim przeciwko wirusowi zapalenia wątroby typu B.

Uwarunkowania prawne i instytucjonalne programu

Europejski Kodeks Walki z Chorobami Nowotworowymi stanowi oficjalnie przyjęty i funkcjonujący program ochrony zdrowia publicznego krajów Unii Europejskiej.

W Polsce podstawę do działania stanowi:

1.Ustawa z 1 lipca 2005 roku o ustanowieniu programu wieloletniego „Narodowy program zwalczania chorób nowotworowych”.

2.Ustawa z 9 listopada 1995 roku (oraz jej nowelizacja z 5 listopada 1999 roku) „O ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych”

3.Ramowa Konwencja o Ograniczeniu Użycia Tytoniu Światowej Organizacji Zdrowia i dyrektywa Unii Europejskiej.

Program na lata 2006-2015

Program prewencji pierwotnej obejmować będzie działania zmierzające do wyeliminowania bądź ograniczenia środowiskowych czynników ryzyka związanych z:

1.paleniem tytoniu,

2.piciem alkoholu,

3.niewłaściwym odżywianiem, otyłością i brakiem aktywności fizycznej,

4.zanieczyszczeniem czynnikami rakotwórczymi środowiska, miejsca pracy i miejsca zamieszkania,

5.czynnikami infekcyjnymi wynikającymi z zachowań (HPV, HBV, HCV, Hp),

6.ekspozycją słoneczną (czerniak skóry),

poprzez:

1.edukację różnych środowisk: medycznych i innych grup społeczno-zawodowych (uczelnie medyczne, organizacje społeczne, dorośli, dzieci i młodzież i in.),

2.działania interwencyjne,

3.działania legislacyjne (tytoń, wzbogacanie żywności witaminami, informacje o składzie na produktach żywnościowych; zagrożenia chemiczne, baza rekreacyjna – warunki dla aktywności fizycznej),

4.monitorowanie stanu zagrożeń regionalnych dotyczących nowotworów złośliwych i czynników ryzyka,

5.monitorowanie skuteczności programów prewencyjnych (w tym także badania zmian świadomości, zachowań prozdrowotnych).

Zaplanowane działania będą miały zasięg ogólnopolski oraz będą obejmować możliwie szerokie spektrum odbiorców (organizacje społeczno-zawodowe, szkolnictwo) i wykorzystywać wszystkie dostępne media (prasę, telewizję, radio, Internet). Oczekiwane rezultaty:

1.Ujednolicenie programów profilaktyki nowotworowej w Polsce zgodnie z polityką zdrowia publicznego Unii Europejskiej.

2.Upowszechnienie profilaktyki nowotworowej w programach prewencji chorób nowotworowych w Polsce (programy skierowane do różnych grup społecznych).

3.Poprawa stanu wiedzy społeczeństwa o etiologii i epidemiologii nowotworów złośliwych oraz działaniach profilaktycznych w tym zakresie.

4.Upowszechnienie kształcenia lekarzy w dziedzinie profilaktyki i leczenia chorób nowotworowych.

5.Upowszechnienie kształcenia lekarzy w dziedzinie profilaktyki i leczenia zespołu uzależnienia od tytoniu.

6.Poprawa skuteczności prowadzonych w Polsce programów profilaktyki nowotworowej.

Zdefiniowanie problemu

Choroby określane wspólnie nazwą „nowotwory złośliwe” występują często i stanowią ważny problem zdrowia publicznego, gdyż ponad połowa osób dotkniętych rakiem umiera wskutek tej choroby. Dlatego też stworzono pojęcie „zwalczania raka”, by można było rozwiązywać ten problem na różnych etapach jego ewolucji, zgodnie z ogólnym celem, jakim jest łagodzenie cierpień i zmniejszanie liczby zgonów z tego powodu. Dwie oczywiste drogi zapobiegania zgonom z powodu nowotworów złośliwych to poszukiwanie nowych metod leczenia różnych postaci tej choroby oraz poszukiwanie sposobów na powstrzymanie rozwoju raka, zanim wystąpią objawy kliniczne. Obecnie profilaktyka raka polega na ustalaniu przyczyn występowania nowotworów złośliwych (determinant ryzyka) spośród czynników (czynników ryzyka), których związek z rozwojem choroby nowotworowej wykazały badania epidemiologiczne. Unikanie ekspozycji na determinanty ryzyka ma przynieść w rezultacie mniejsze zagrożenie rakiem.

Dotychczasowe działania prowadzone w ramach profilaktyki chorób nowotworowych (np. „Programu ograniczania zdrowotnych następstw palenia tytoniu w Polsce”) pozwalają twierdzić, że do najbardziej efektywnych sposobów wywierania wpływu na postawy zdrowotne populacji należy oddziaływanie za pomocą prostych, jednoznacznych przekazów docierających z wielu skoordynowanych źródeł poparte autorytetem nauki.

Uzasadnienie

Dowody na to, że zachorowaniu na raka da się zapobiec, są niepodważalne. W różnych populacjach na całym świecie notuje się różną częstość występowania różnych postaci nowotworów złośliwych. Poziom zachorowań zmienia się w czasie w sposób przewidywalny, według pewnych prawidłowości. Wśród grup emigrantów/imigrantów szybko przestaje się obserwować zachorowania na raka charakterystyczne dla mieszkańców ich ojczyzn, a miejsce to zajmuje profil zachorowań właściwy nowemu miejscu zamieszkania, co niekiedy dokonuje się w ciągu jednego pokolenia.

Program, dzięki któremu Polacy będą mieli szansę poznać czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na nowotwory – jedną z najpoważniejszych chorób, to inwestycja, dzięki której w perspektywie być może uda się uniknąć pewnej liczby zachorowań na raka.

Zapobieganie chorobom nowotworowym jest niezwykle ważne z uwagi na trudny proces leczenia tej choroby oraz utrudnienia w dostępie do wysoko specjalistycznych metod. Dodatkowo wokół tego problemu funkcjonuje wiele stereotypów i sprzecznych informacji. Wszystko to sprawia, że polskie społeczeństwo wydaje się zdezorientowane w tej kwestii, a choroba nowotworowa jawi się jako schorzenie pozbawione przyczyn, a więc losowe i nieuchronne. Świadomość polskiego społeczeństwa musi więc zostać przebudowana poprzez dostarczenie rzetelnej, uporządkowanej wiedzy na temat rzeczywistych źródeł rozwoju nowotworów oraz zakresu, w jakim styl życia wpływa na ryzyko nowotworu.

Leczenie nowotworów to jedna z najbardziej kosztownych, pracochłonnych i trudnych do przeprowadzenia z sukcesem procedur medycznych. Proces leczenia tych schorzeń wymaga specjalistycznego, drogiego sprzętu i leków, wysoko wykwalifikowanej kadry medycznej, długotrwałej, powtarzanej hospitalizacji. Cały proces generuje ogromne koszty ekonomiczne zarówno w resorcie zdrowia, jak i samych pacjentów, którzy w czasie choroby, a niekiedy do końca życia, pozostają niezdolni do pracy. Choroby nowotworowe mają także określone skutki społeczne. Program zapobiegania tym schorzeniom to najwłaściwsza metoda, aby za pomocą zainwestowania stosunkowo niewielkich środków uniknąć w przyszłości ogromnych ekonomicznych i społecznych kosztów leczenia.

Cele Programu

Zahamowanie wzrostu zachorowań na nowotwory poprzez:

1.Rozwój profilaktyki pierwotnej nowotworów złośliwych w społeczeństwie polskim, w tym zwłaszcza zależnych od palenia tytoniu i niewłaściwego żywienia.

2.Upowszechnienie wiedzy w społeczeństwie na temat profilaktyki, wczesnego rozpoznawania i leczenia nowotworów, które będą spełnione poprzez:

oedukację różnych środowisk: medycznych, i innych grup społeczno-zawodowych (uczelnie medyczne, organizacje społeczne, dorośli, dzieci i młodzież i inne)

odziałania interwencyjne.

odziałania legislacyjne (tytoń, wzbogacanie żywności witaminami, informacje o składzie na produktach żywnościowych; zagrożenia chemiczne, baza rekreacyjna – warunki dla aktywności fizycznej).

omonitorowanie stanu zagrożeń regionalnych dotyczących nowotworów złośliwych i czynników ryzyka.

omonitorowanie skuteczności programów prewencyjnych (w tym także badania zmian świadomości, zachowań pro-zdrowotnych).

Zgodność założeń programu z priorytetami polityki zdrowotnej państwa

W czerwcu 2003 roku, na spotkaniu w Mediolanie, Unia Europejska przyjęła Europejski Kodeks Walki z Chorobami Nowotworowymi.

Do jego powstania przyczyniła się konieczność uwzględnienia sytuacji zagrożenia nowotworami złośliwymi w Unii Europejskiej, także Polski oraz dostosowania programu nowotworowego Unii do nowych wyzwań, w tym prognozy wzrostu liczby zachorowań na choroby nowotworowe w najbliższej dekadzie, w szczególności w krajach akcesyjnych.

Poprawa stanu edukacji społeczeństwa polskiego w dziedzinie profilaktyki i wczesnego rozpoznawania nowotworów jest także jednym z podstawowych elementów Narodowego Programu Zdrowia.

Zakres programu prewencji pierwotnej

W najnowszej edycji Kodeksu wzięto również pod uwagę aktualny stan wiedzy o czynnikach ryzyka, leczeniu i profilaktyce nowotworów złośliwych, a także, poprzez udział ekspertów z różnych krajów, specyfikę narodowych programów nowotworowych.

Europejski Kodeks Walki z Chorobami Nowotworowymi stanowi podstawę strategii programu prewencji pierwotnej w Polsce. Upowszechnienie jego zaleceń będzie jednym z pierwszych zadań Programu.

Do najważniejszych, związanych ze stylem życia zaleceń Europejskiego Kodeksu Walki z Chorobami Nowotworowymi należą następujące wskazania:

1. Nie pal; jeśli już palisz, przestań. Jeśli nie potrafisz przestać, nie pal przy niepalących.
2. Wystrzegaj się otyłości.
3. Bądź codziennie aktywny ruchowo, uprawiaj ćwiczenia fizyczne.
4. Spożywaj więcej różnych warzyw i owoców: jedz co najmniej 5 porcji dziennie. Ogranicz spożycie produktów zawierających tłuszcze zwierzęce.
5. Jeśli pijesz alkohol – piwo, wino lub alkohole wysokoprocentowe – ogranicz jego spożycie: mężczyźni do dwóch porcji dziennie, kobiety do jednej porcji dziennie.
6. Unikaj nadmiernej ekspozycji na promienie słoneczne. Szczególnie chroń dzieci i młodzież. Osoby mające skłonność do oparzeń słonecznych powinny przez całe życie stosować środki chroniące przed słońcem.
7. Przestrzegaj ściśle przepisów dotyczących ochrony przed narażeniem na znane substancje rakotwórcze. Stosuj się zawsze do instrukcji postępowania z substancjami rakotwórczymi. Przestrzegaj zaleceń krajowych ośrodków ochrony radiologicznej.
8. Kobiety po 25. roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy. Badania te należy prowadzić w ramach programów podlegających procedurom kontroli jakości zgodnym zEuropejskimi wytycznymi kontroli jakości badań przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy.
9. Kobiety powyżej 50. roku życia powinny uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka piersi. Badania te należy prowadzić w ramach programów zdrowotnych podlegających procedurom kontroli jakości zgodnym zEuropejskimi wytycznymi kontroli jakości mammograficznych badań przesiewowych.
10. Kobiety i mężczyźni po 50. roku życia powinni uczestniczyć w badaniach przesiewowych w kierunku raka jelita grubego i odbytnicy. Badania te powinny być prowadzone w ramach programów uwzględniających procedury kontroli jakości.
11. Bierz udział w programach szczepień ochronnych, przede wszystkim przeciwko wirusowi zapalenia wątroby typu B.

Uwarunkowania prawne i instytucjonalne programu

Europejski Kodeks Walki z Chorobami Nowotworowymi stanowi oficjalnie przyjęty i funkcjonujący program ochrony zdrowia publicznego krajów Unii Europejskiej.

W Polsce podstawę do działania stanowi:

1. Ustawa z 1 lipca 2005 roku o ustanowieniu programu wieloletniego „Narodowy program zwalczania chorób nowotworowych”.
2. Ustawa z 9 listopada 1995 roku (oraz jej nowelizacja z 5 listopada 1999 roku) „O ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych”
3. Ramowa Konwencja o Ograniczeniu Użycia Tytoniu Światowej Organizacji Zdrowia i dyrektywa Unii Europejskiej.

Program na lata 2006-2015

Program prewencji pierwotnej obejmować będzie działania zmierzające do wyeliminowania bądź ograniczenia środowiskowych czynników ryzyka związanych z:

1. paleniem tytoniu,
2. piciem alkoholu,
3. niewłaściwym odżywianiem, otyłością i brakiem aktywności fizycznej,
4. zanieczyszczeniem czynnikami rakotwórczymi środowiska, miejsca pracy i miejsca zamieszkania,
5. czynnikami infekcyjnymi wynikającymi z zachowań (HPV, HBV, HCV, Hp),
6. ekspozycją słoneczną (czerniak skóry),

poprzez:

1. edukację różnych środowisk: medycznych i innych grup społeczno-zawodowych (uczelnie medyczne, organizacje społeczne, dorośli, dzieci i młodzież i in.),
2. działania interwencyjne,
3. działania legislacyjne (tytoń, wzbogacanie żywności witaminami, informacje o składzie na produktach żywnościowych; zagrożenia chemiczne, baza rekreacyjna – warunki dla aktywności fizycznej),
4. monitorowanie stanu zagrożeń regionalnych dotyczących nowotworów złośliwych i czynników ryzyka,
5. monitorowanie skuteczności programów prewencyjnych (w tym także badania zmian świadomości, zachowań prozdrowotnych).

Zaplanowane działania będą miały zasięg ogólnopolski oraz będą obejmować możliwie szerokie spektrum odbiorców (organizacje społeczno-zawodowe, szkolnictwo) i wykorzystywać wszystkie dostępne media (prasę, telewizję, radio, Internet). Oczekiwane rezultaty:

1. Ujednolicenie programów profilaktyki nowotworowej w Polsce zgodnie z polityką zdrowia publicznego Unii Europejskiej.
2. Upowszechnienie profilaktyki nowotworowej w programach prewencji chorób nowotworowych w Polsce (programy skierowane do różnych grup społecznych).
3. Poprawa stanu wiedzy społeczeństwa o etiologii i epidemiologii nowotworów złośliwych oraz działaniach profilaktycznych w tym zakresie.
4. Upowszechnienie kształcenia lekarzy w dziedzinie profilaktyki i leczenia chorób nowotworowych.
5. Upowszechnienie kształcenia lekarzy w dziedzinie profilaktyki i leczenia zespołu uzależnienia od tytoniu.
6. Poprawa skuteczności prowadzonych w Polsce programów profilaktyki nowotworowej.

Zdefiniowanie problemu

Choroby określane wspólnie nazwą „nowotwory złośliwe” występują często i stanowią ważny problem zdrowia publicznego, gdyż ponad połowa osób dotkniętych rakiem umiera wskutek tej choroby. Dlatego też stworzono pojęcie „zwalczania raka”, by można było rozwiązywać ten problem na różnych etapach jego ewolucji, zgodnie z ogólnym celem, jakim jest łagodzenie cierpień i zmniejszanie liczby zgonów z tego powodu. Dwie oczywiste drogi zapobiegania zgonom z powodu nowotworów złośliwych to poszukiwanie nowych metod leczenia różnych postaci tej choroby oraz poszukiwanie sposobów na powstrzymanie rozwoju raka, zanim wystąpią objawy kliniczne. Obecnie profilaktyka raka polega na ustalaniu przyczyn występowania nowotworów złośliwych (determinant ryzyka) spośród czynników (czynników ryzyka), których związek z rozwojem choroby nowotworowej wykazały badania epidemiologiczne. Unikanie ekspozycji na determinanty ryzyka ma przynieść w rezultacie mniejsze zagrożenie rakiem.

Dotychczasowe działania prowadzone w ramach profilaktyki chorób nowotworowych (np. „Programu ograniczania zdrowotnych następstw palenia tytoniu w Polsce”) pozwalają twierdzić, że do najbardziej efektywnych sposobów wywierania wpływu na postawy zdrowotne populacji należy oddziaływanie za pomocą prostych, jednoznacznych przekazów docierających z wielu skoordynowanych źródeł poparte autorytetem nauki.

Uzasadnienie

Dowody na to, że zachorowaniu na raka da się zapobiec, są niepodważalne. W różnych populacjach na całym świecie notuje się różną częstość występowania różnych postaci nowotworów złośliwych. Poziom zachorowań zmienia się w czasie w sposób przewidywalny, według pewnych prawidłowości. Wśród grup emigrantów/imigrantów szybko przestaje się obserwować zachorowania na raka charakterystyczne dla mieszkańców ich ojczyzn, a miejsce to zajmuje profil zachorowań właściwy nowemu miejscu zamieszkania, co niekiedy dokonuje się w ciągu jednego pokolenia.

Program, dzięki któremu Polacy będą mieli szansę poznać czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na nowotwory – jedną z najpoważniejszych chorób, to inwestycja, dzięki której w perspektywie być może uda się uniknąć pewnej liczby zachorowań na raka.

Zapobieganie chorobom nowotworowym jest niezwykle ważne z uwagi na trudny proces leczenia tej choroby oraz utrudnienia w dostępie do wysoko specjalistycznych metod. Dodatkowo wokół tego problemu funkcjonuje wiele stereotypów i sprzecznych informacji. Wszystko to sprawia, że polskie społeczeństwo wydaje się zdezorientowane w tej kwestii, a choroba nowotworowa jawi się jako schorzenie pozbawione przyczyn, a więc losowe i nieuchronne. Świadomość polskiego społeczeństwa musi więc zostać przebudowana poprzez dostarczenie rzetelnej, uporządkowanej wiedzy na temat rzeczywistych źródeł rozwoju nowotworów oraz zakresu, w jakim styl życia wpływa na ryzyko nowotworu.

Leczenie nowotworów to jedna z najbardziej kosztownych, pracochłonnych i trudnych do przeprowadzenia z sukcesem procedur medycznych. Proces leczenia tych schorzeń wymaga specjalistycznego, drogiego sprzętu i leków, wysoko wykwalifikowanej kadry medycznej, długotrwałej, powtarzanej hospitalizacji. Cały proces generuje ogromne koszty ekonomiczne zarówno w resorcie zdrowia, jak i samych pacjentów, którzy w czasie choroby, a niekiedy do końca życia, pozostają niezdolni do pracy. Choroby nowotworowe mają także określone skutki społeczne. Program zapobiegania tym schorzeniom to najwłaściwsza metoda, aby za pomocą zainwestowania stosunkowo niewielkich środków uniknąć w przyszłości ogromnych ekonomicznych i społecznych kosztów leczenia.

Cele Programu

Zahamowanie wzrostu zachorowań na nowotwory poprzez:

1. Rozwój profilaktyki pierwotnej nowotworów złośliwych w społeczeństwie polskim, w tym zwłaszcza zależnych od palenia tytoniu i niewłaściwego żywienia.
2. Upowszechnienie wiedzy w społeczeństwie na temat profilaktyki, wczesnego rozpoznawania i leczenia nowotworów, które będą spełnione poprzez:
   • edukację różnych środowisk: medycznych, i innych grup społeczno-zawodowych (uczelnie medyczne, organizacje społeczne, dorośli, dzieci i młodzież i inne)
   • działania interwencyjne.
   • działania legislacyjne (tytoń, wzbogacanie żywności witaminami, informacje o składzie na produktach żywnościowych; zagrożenia chemiczne, baza rekreacyjna – warunki dla aktywności fizycznej).
   • monitorowanie stanu zagrożeń regionalnych dotyczących nowotworów złośliwych i czynników ryzyka.
   • monitorowanie skuteczności programów prewencyjnych (w tym także badania zmian świadomości, zachowań pro-zdrowotnych).